Zakłady przemysłowe rzadko występują samodzielnie, a o wiele częściej w zespołach. Skupisko zakładów przemysłowych na danym obszarze tworzy okręg przemysłowy, a jeżeli wytwarza się w nim wyroby wysoko zaawansowane technologicznie – mówimy wówczas o technopolii. Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów) Przemysł IV Okręgi przemysłowe i technopolie na świecie 1. Typy koncentracji przemysłu Typowe dla przemysłu jest jego skoncentrowanie na obszarach o korzystnych warunkach jego rozwoju. Bardzo często zakłady przemysłowe występują w skupiskach i tworzą bardziej złożone formy przestrzenne. Należą do nich: Ośrodki przemysłowe – niewielkie skupisko zakładów przemysłowych, najczęściej w małym lub średnim mieście, gdzie przemysł stanowi istotny sektor życia gospodarczego, a często jest wiodącym pracodawcą. Okręgi przemysłowe – obszar koncentracji ośrodków przemysłowych – duże skupisko zakładów, najczęściej w zespole miast (także dużych). Zlokalizowane zakłady mogą reprezentować różne gałęzie przemysłu, ale są ze sobą powiązane technicznie, produkcyjnie i ekonomicznie. Nieco inny charakter mają klastry przemysłowe – specyficzna forma koncentracji przemysłu – zakładów działających w pokrewnych dziedzinach. Między zakładami w obrębie klastra występuje kooperacja oraz sieć powiązań, np. z zapleczem naukowo-badawczym czy instytucjami wsparcia biznesu. Klastry są ważnym elementem gospodarki opartej na wiedzy, ponieważ w przeciwieństwie do tradycyjnego skupiska przemysłu, występują między nimi silniejsze zależności wewnętrzne, a dużą rolę odgrywają innowacje i nowinki technologiczne. Współpraca klastrów (praktyków przemysłowych) z uczelniami wyższymi i instytutami naukowymi (teoretycy) pozwala na wdrażanie na rynek produktów pochodzących z obszaru świata naukowego. Klaster składa się z dwóch obszarów – rdzenia, w którym skupiają się producenci, dostawcy i sprzedawcy oraz jego otoczenia, w którym działają instytucje wspierające – stowarzyszenia branżowe, samorządy terytorialne, uczelnie wyższe, instytucje naukowe, instytucje rządowe i inne. Struktura funkcjonalna klastra przemysłowego Źródło: Koncentracji ulega także przemysł wysokich technologii. Najbardziej podstawową komórką tego przemysłu są parki naukowe, czyli niewielkie kompleksy laboratoryjne (najczęściej w obrębie uczelni wyższych), przygotowujące innowacyjne projekty, wdrażane następnie przez inne firmy. Kolejna forma to parki technologiczne, które obejmują już zarówno instytucje badawcze jak i innowacyjne przedsiębiorstwa, tworzące zwarty obszar koncentracji przemysłu w obrębie miasta. Najbardziej zaawansowaną koncentracji przemysłu wysokich technologii są z kolei technopolie. To rozległe okręgi przemysłowe, w których funkcjonuje wiele nowoczesnych zakładów, liczne uczelnie wyższe, instytuty naukowe, ale także instytucje otoczenia biznesu np. z zakresu finansów i wsparcia instytucjonalnego, które pomagają na etapie wdrożeniowym produktu (np. kredytując taką działalność). Powstanie technopolii uzależnione jest od szeregu czynników, które spełniają jedynie niektóre obszary na świecie. Należą do nich: Czynniki technologiczne – obecność kadry naukowej i instytucji naukowych o wysokim poziomie umiejętności oraz dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna, zarówno w zakresie transportu jak i łączności umożliwiającej eksport produktów za granicę oraz komunikację z innymi ośrodkami. Czynniki ekonomiczne – obecność instytucji finansowych zdolnych do skredytowania innowacyjnej działalności oraz odpowiedni poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, pozwalający na wygenerowanie popytu na dobra high-tech. Czynniki społeczne – obecność instytucji otoczenia biznesu, stymulująca rozwój oraz przychylne nastawienie władz, a także zdolności do pracy zespołowej i wymiany doświadczeń oparte o krąg kulturowy. Dopiero zaistnienie jednocześnie wszystkich czynników, pozwala na rozpoczęcie kształtowania się technopolii. 2. Okręgi przemysłowe i technopolie świata Okręg przemysłowy tworzy się etapami. Jeżeli na danym obszarze występują korzystne czynniki lokalizacji przemysłu (zwłaszcza surowce naturalne), dochodzi do industrializacji. Pojawienie się przemysłu ciężkiego przyciąga nową ludność poszukującą miejsc pracy. Zwiększenie zaludnienia obszaru prowadzi do wzrostu zapotrzebowania na dobra konsumpcyjny, co prowadzi do rozwoju okręgu także o gałęzie przemysłu lekkiego i tworzy się zróżnicowany okręg przemysłowy. Poprawa warunków życia prowadzi do wzrostu kosztów i tym samym – relokacji zakładów do tańszych miejsc produkcji. Dochodzi do dezindustrializacji obszaru. Kryzys gospodarczy zmusza władze do podjęcia procesu restrukturyzacji okręgu. Część zakładów jest likwidowana, powstają nowe gałęzie, wzrasta też rola sektora usługowego. Za sprawą wzrostu zapotrzebowania na dobra wysoko zaawansowane technologicznie, dochodzi do reindustrializacji okręgu i jego przekształcenia w technopolię. Schemat rozwoju okręgu przemysłowego Źródło: Opracowanie własne. Okręgi przemysłowe dzielą się na monostrukturalne, gdzie dominuje rola jednej gałęzi przemysłu oraz polistrukturalne, w których wiele gałęzi odgrywa istotną rolę. Wśród głównych typów okręgów przemysłowych na świecie, ze względu na przyczynę powstania wyróżnia się: Okręgi surowcowe – powstały za sprawą obecności surowców mineralnych, wokół których ukształtował się przemysł wydobywczy i powiązane z nim gałęzie takie jak przemysł energetyczny, metalurgiczny i inne typu ciężkiego. Najpopularniejszy typ okręgu przemysłowego. Okręg surowcowy zrestrukturyzowany – okręg przemysłowy, którego determinującym czynnikiem powstania były surowce naturalne, ale przeszedł on restrukturyzację (np. za sprawą wyczerpania złóż lub relokacji zakładów) i obecnie rozwijają się w nim inne gałęzie, a nawet sektor usługowy. Okręg miejski (wielkomiejski) – typ okręgu, który powstał dzięki obecności wielkiego rynku zbytu z jednoczesnymi dużymi zasobami siły roboczej – wokół dużej aglomeracji. Często obejmuje gałęzie przemysłu lekkiego nastawione na konsumpcję lokalnej ludności. Okręg transportowy – okręg utworzony za sprawą doskonałego położenia, umożliwiającego import surowców naturalnych i tani eksport gotowych wyrobów. Dotyczy przede wszystkim obszarów nadmorskich z wielkimi portami handlowymi. Okręg poligenetyczny – typ okręgu, o którego powstaniu zadecydował szereg zróżnicowanych czynników występujących jednocześnie. Najważniejsze tradycyjne okręgi przemysłowe na świecie Źródło: Własna edycja na podstawie: Charakterystyka wybranych okręgów przemysłowych świata: Typ genetycznyNazwaPaństwoRozwinięte gałęzie przemysłuGłówne ośrodki SurowcowyHouston-Nowy OrleanUSAPrzemysł wydobywczy (ropa naftowa, gaz ziemny) i związany z nim przemysł petrochemiczny, przemysł paliwowy, przemysł energetyczny (w tym od niedawna źródła odnawialne), przemysł środków transportu (stoczniowy)Nowy Orlean, Houston Minas GeriasBrazyliaPrzemysł wydobywczy (rudy metali, zwłaszcza żelaza), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), chemiczny, zbrojeniowy, środków transportu, włókienniczyBelo Horizonte, Itabira, Conselheiro, Ouro Preto, Barbacena WitwatersrandRPAPrzemysł wydobywczy (złoto, diamenty, uran, węgiel kamienny, rudy metali), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), chemiczny, elektromaszynowyJohannesburg, Krugersdrop, Germiston, Boksburg, Benoni, Brakpan, Springs ShabaDemokratyczna Republika KongaPrzemysł wydobywczy (rudy metali, uran, złoto), przemysł metalurgiczny (hutnictwo)Kalwezi, Likasi, Lubumbashi, Ndola, Luanshya, Chingola, Mufulira Broken Hill - Port PirieAustraliaPrzemysł wydobywczy (rudy metali), przemył metalurgiczny (hutnictwo)Broken Hill, Port Pirie Doniecko-Nadwołżański (obecnie w głębokim kryzysie związanym z wojną w Donbasie)UkrainaPrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), przemysł energetyczny, chemiczny, elektromaszynowy, zbrojeniowyDonieck, Ługańsk, Makijiwka, Horliwka, Sławiańsk, Stachanow, Ałczewsk, Krasnyj Łucz PeczorskiRosjaPrzemysł wydobywczy (gaz ziemny, ropa naftowa), paliwowy, petrochemiczny, przemysł energetyczny, przemysł drzewnyPeczora, Syktywkar, Uchta, Workuta, Inta, Sosnogorsk Uralski/Wołżańsko-UrlaskiRosjaPrzemysł wydobywczy (rudy metali, ropa naftowa, złoto, platyna), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy, zbrojeniowy, chemiczny, drzewny, celulozowo-papierniczy, włókienniczyMagnitogorsk, Orsk, Orenburg, Ufa, Czelabińsk, Jaketerynburg, Tumień, Kamieńsk Urlaski, Perm, Niżny Tagił, Sierow, Iżewsk KuźnieckiRosjaPrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), metalurgiczny (hutnictwo), przemysł zbrojeniowy, elektromaszynowy, celulzowo-papierniczyNowosybirsk, Tomsk, Kemerowo, Biegowo, Kisielowsk, Prokopjewsk, Nowokuźnieck, Barnauł NorylskiRosjaPrzemysł wydobywczy (rudy metali, węgiel kamienny, złoto, platyna), przemysł drzewny, przemysł metalurgiczny (hutnictwo), przemysł energetyczny, środków transportuNorylsk, Krasnojarsk, Aczyńsk, Kańsk, Żeleznogorsk, Zielonogorsk, Minusińsk KaragandzkiKazachstanPrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), przemysł elektromaszynowy, chemiczny, spożywczy, budowlanyKaraganda, Bałchasz, Saran, Szachtinsk, Temyrtau DamodarIndiePrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), przemysł metalurgiczny (hutrnictwo), przemysł chemiczny, elektromaszynowy, środków transportuSindri, Asansol, Hazaribagh, Dziamsedpur Północny (północnochiński)ChinyPrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny, ropa naftowa, rudy metali), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), przemysł chemiczny, spożywczy, elektromaszynowy, elektroniczny, środków transportuPekin, Tianjin, Tang-shan Fushun-AnshanChinyPrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali, ropa naftowa), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), chemiczny, elektromaszynowyFushun, Anshan, Benxi, Shenyang, Fuxin, Jinxi, Yingkou, Dalian Surowcowy zrestrukturyzowanyPrzyjeziornyUSAPierwotnie: przemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), środków transportu (zwłaszcza samochodowy) Obecnie: Przemysł elektromaszynowy, spożywczy, poligraficznyChicago, Gary, Detroit, Milwaukee, Toledo, Pittsburgh, Cleveland, Buffalo Yorkshire-HumbersideWielka BrytaniaPierwotnie: przemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), metalurgiczny (hutnictwo), Obecnie: elektromaszynowy, włókienniczy, odzieżowyLeeds, Sheffield, Doncaster, Huddersfield Północny (północnofrancuski)FrancjaPierwotnie: przemysł wydobywczy (węgiel kamienny), przemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy, włókienniczy Obecnie: elektromaszynowy (inne branże), farmaceutyczny, petrochemiczny, poligraficznyLille, Roubaix, Tourcoing, Lens Nadrenii-Północnej Westfalii (Zagłębie Ruhry)NiemcyPierwotnie: przemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), włókienniczy Obecnie: przemysł elektromaszynowy, petrochemiczny, chemiczny, farmaceutyczny, spożywczyKolonia, Gelsenkirchen, Wesseling, Essen, Dortmund, Dusseldorf, Bochum, Leverkusen, Duisburg MiejskiParyskiFrancjaPrzemysł elektromaszynowy, środków transportu (lotniczy), precyzyjnyParyż Moskiewski (centralny)RosjaPrzemysł elektromaszynowy, włókienniczy, poligraficznyMoskwa LondyńskiWielka BrytaniaPrzemysł elektromaszynowyLondyn TransportowyKeihinJaponiaPrzemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy, chemiczny, elektronicznyTokio, Jokohama, Chiba HanshinJaponiaPrzemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy, chemiczny, elektronicznyOsaka, Kioto, Kobe, Sakai ChukyoJaponiaPrzemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy, chemiczny, elektronicznyNagoja, Hamamatsu, Matsuzaki HongkongChiny (Hongkong)Przemysł środków transportu (stoczniowy), odzieżowy, włókienniczy, elektroniczny, chemiczny, precyzyjny, spożywczy, poligraficznyHongkong PoligenetycznyNadatlantyckiUSAPrzemysł wydobywczy (węgiel kamienny), elektromaszynowy, petrochemicznyNowy Jork, Filadelfia, Baltimore, Boston, New Bedford, Providence, Portland KalifornijskiUSAPrzemysł chemiczny, przemysł paliwowy, elektroniczny, elektromaszynowy, spożywczySan Francisco, Oakland, Richmond, San Jose, Sunyvale Najważniejsze technopolie na świecie Źródło: Do najważniejszych światowych technopolii należą: Dolina Krzemowa (Silicon Valley) w USA – Najstarszy i jeden z najważniejszych okręgów high-tech na świecie. Geneza powstania wynika z zamówień rządu USA dotyczących elektroniki w przemyśle zbrojeniowym. Główne uczelnie to Stanford University i Berkeley University. Droga 128 (Route 128, Silicon Boston) w USA – Genezą była rozbudowa infrastruktury drogowej Bostonu, która przyciągnęła inwestorów. Główne uczenie to Yale University, Massachusetts Institute of Technology i Harvard University. Orange County w USA – Geneza technopolii była związana z obecnością dużej metropolii miejskiej, wyjątkowo tutaj najpierw rozwinął się przemysł High-Tech, a potem powstały wspierające go uczelnie wyższe (California Institute of Technology, University of California, Los Angeles) Silicon Fen w Wielkiej Brytanii – Genezą i bodźcem do rozwoju było utworzenie parku technologicznego. Wiodącą uczelnią jest Cambridge University Korytarz M4 (M4 Corridor) w Wielkiej Brytanii – Genezą była obecność autostrady i metropolii Londynu. Główne uczelnie to imperial College London i University College London (UCL) oraz Oksford University. Sophia Antipolis we Francji – Genezą było lokowanie pierwszych firm komputerowych i elektronicznych, które przyciągnęły kolejne zakłady. Wiodące uczelnie wyższe to: École polytechnique de l’université de Nice Sophia-Antipolis i École nationale supérieure des mines de Paris Silicon Bavaria (Niemiecka Dolina Krzemowa) w Niemczech – genezą była deglomeracja części niemieckiego przemysłu po wojnie oraz pomoc władz landu. Wiodące uczelnie wyższe to: Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana oraz Uniwersytet Techniczny w Monachium. Wyspa Krzemowa (Silicon Island), Kiusiu w Japonii – Genezą był powojenny rozwój przemysłu Japonii. Wiodące uczelnie to Kyushu University i Kyushu Institute of Technology, ale jest także całe szereg innych. 3. Okręgi przemysłowe w Polsce Mapa okręgów przemysłowych w Polsce Źródło: Charakterystyka okręgów przemysłowych w Polsce: Nazwa okręguCharakterystykaGłówne ośrodki Warszawski Okręg Przemysłowy- Ukształtował się dzięki olbrzymim inwestycjom zagranicznym. - Rola Warszawy jako stolicy przyciąga inwestorów - Główne gałęzie: przemysł elektromaszynowy, środków transportu, elektroniczny, chemiczny, metalurgiczny (hutnictwo), przemysł spożywczy, poligraficzny, odzieżowyWarszawa, Pruszków, Otwock, Wołomin, Żyrardów, Legionowo, Nowy Dwór Mazowiecki, Piaseczno, Konstancin-Jeziorna Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP)- Rozproszony między wiele ośrodków - Geneza typowa dla okręgu surowcowego - Główne gałęzie: przemysł wydobywczy (węgiel kamienny, rudy metali), przemysł energetyczny, elektromaszynowy, przemysł metalurgiczny (hutnictwo), przemysł spożywczy, poligraficzny, elektromaszynowy, środków transportu - Po 1989 r. restrukturyzowanyKatowice, Bytom, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Ruda Śląska, Sosnowiec, Zabrze, Jastrzębie, Rybnik, Chorzów Poznański Okręg Przemysłowy- Silnie skoncentrowany wokół aglomeracji Poznania - Wysoka atrakcyjność dla inwestorów z Europy Zachodniej (głównie Niemiec) - bliskość komunikacyjna - Główne gałęzie: przemysł spożywczy, elektromaszynowy, środków transportu, chemiczny, poligraficzny, meblarski, odzieżowyPoznań, Kórnik, Swarzędz, Luboń, Mosina Gdański Okręg Przemysłowy- Atrakcyjny ze względu na nadmorskie położenie i potężny port handlowy - Główne gałęzie: przemysł środków transportu (stoczniowy), chemiczny, paliwowy, petrochemiczny, spożywczy, drzewny, poligraficzny, elektromaszynowyGdańsk, Gdynia, Sopot, Pruszcz Gdański, Rumia, Reda, Wejherowo Krakowski Okręg Przemysłowy- Silnie skoncentrowany wokół aglomeracji Krakowa - Główne gałęzie: przemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy, chemiczny, energetyczny, spożywczy, poligraficzny, odzieżowyKraków, Skawina, Bochnia, Wieliczka, Myślenice, Kalwaria Zebrzydowska Łódzki Okręg Przemysłowy- Istotna deglomeracja przemysłu z Łodzi do ośrodków otaczających - Główne gałęzie: przemysł włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, chemiczny, spożywczy, elektromaszynowy - Po 1989 restrukturyzowanyŁódź, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki, Zduńska Wola, Zgierz, Ozorków, Sieradz Wrocławski Okręg Przemysłowy- Wysoka atrakcyjność dla inwestorów z Europy Zachodniej (głównie Niemiec) - Główne gałęzie: przemysł elektromaszynowy (w tym zwłaszcza AGD), środków transportu, chemiczny, spożywczy, odzieżowy, obuwniczyWrocław, Brzeg, Brzeg Dolny, Jelcz, Laskowice, Oleśnica, Oława Staropolski Okręg Przemysłowy- Najstarszy region przemysłowy w Polsce - Główne gałęzie: przemysł metalurgiczny (hutnictwo), elektromaszynowy (zwłaszcza AGD), środków transportu, mineralny, spożywczy, chemiczny, energetyczny, zbrojeniowyRadom, Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Skrażysko-Kamienna, Starachowice, Końskie, Opoczno, Ożarów, Nowiny 4. Współczesne przemiany w przemyśle tradycyjnym i nowoczesnym Podstawowe kierunki zmian zachodzących w przemyśle tradycyjnym odnoszą się do dezindustrializacji, relokacji oraz dekoncentracji tego przemysłu. Przede wszystkim należy pamiętać o jego przenoszeniu do tańszych miejsc produkcji, zwłaszcza w Azji Południowo-Wschodniej oraz w mniejszym stopniu – Afryki. Innym istotnym działaniem jest restrukturyzacja przemysłu w dawnych okręgach surowcowych i nadanie im nowych funkcji. Z kolei przemysł high-technology przyczynia się do reindustrializacji. Jednak także zakłady zaawansowanych technologii (zwłaszcza część produkcyjna) przenoszone są na inne kontynenty. Niesie to za sobą skutki cywilizacyjne – propagacje nowinek technologicznych stymuluje także rodzimy rozwój gospodarczy, zwłaszcza w Azji Południowo-Wschodniej. W Polsce obserwujemy zmiany zgodne z trendami w gospodarce światowej, zwłaszcza w zakresie dezindustrializacji, restrukturyzacji i reindustrialiacji. W Polsce nie wykształciły się póki co większe technopolie, a nasz wpływ na światowy przemysł jest relatywnie mały.